Uzay hakkında merak edilenler, sizler için derlediğimiz bu yazımızda. Eğer uzay bilimine merak duyuyorsanız ve cevabını aradığını sorular varsa, yaşadığımız evreni, astronomiyi ve galakside var olan A’dan Z’ye her şeyi bu yazımızda sizlerle buluşturuyoruz. Keyifli bir yolculuğa çıkmaya hazırsanız buyurun başlayalım… İşte, uzay hakkında bilinmeyenler, bilgi düzeyinizi artıracak uzay hakkında kısa bilgiler…
1 – Asteroit
Boyutları 1 kilometreyle 964 kilometre aralığında değişen milyonlarca asteroit bulunmaktadır. Mars’la Jüpiter arasında yer alan Asteroit Kuşağı’nda bulunan asteroitler Güneş Sistemi’mizde var olduğunu bildiğimiz asteroitlerdir. Bu asteroitlerin genellikle tek bir parça kayadan meydana geldiği fakat bazı durumlarda kuşaktan ayrılabildikleri bilinmektedir. Dünya’nın çevresinde bulunan ve Dünya’ya çarpabilme ihtimalleri olanlar Amorlar, Atenler ve Apollolar ismiyle bilinen asteroit gruplarıdır.
Peki, uzay hakkında merak edilenler arasında bir soru; bütün asteroitler Dünya’nın atmosferinden geçebilir mi? Elbette ki hayır. Dünya’nın atmosferinden geçebilen asteroitlerin çapının en az 25 metre olması gerekmektedir. Aksi halde asteroid yanıp yok olma riskleriyle karşı karşıya kalır. NASA’nın verilerine göre her sene araba büyüklüğüne yakın bir asteroidin Dünya’nın atmosferinden geçiyor ancak Dünya’ya ulaşamadan parçalanıyor. Asteroitleri araştırmak için 2001 yılında NASA’nın uydusu olan NEAR Shoemaker, Dünya’nın yakınında bulunan 433 Eros isimli bir asteroidin yüzeyine iniş yaptı. Bu uydu sayesinde bir asteroide inen ilk insan yapımı araç Shoemaker oldu.
2 – Uzay Hakkında Kısa Bilgiler : Çubuklu Sarmal Galaksi
Çok yoğun yıldız, gaz ve toz çubuğu ile çevresini saran bunlara nazaran daha az yoğun toz ve yıldızdan oluşan bir dizi sarmalıdır. Çubuklu sarmal galaksilerden adını en sık duyduğumuz, uzay hakkında merak edilenler içinde Samanyolu’dur. Galaksinin Kahraman kolunda çıkıntı şeklinde görünen Avcı Kolu’nda da Güneş Sistemi’miz yer alır.
3 – Karanlık Madde
Görünür maddenin davranışlarına bağlı olarak ortaya atılan karanlık madde, çevresine ışık vermediği, ışığı soğurmadığı ve yansıtmadığı için henüz tespit edilebilmiş değil. Bunlara rağmen karanlık maddenin kütlesi sandığınızdan çok daha fazla. Bilim insanlarının tahminlerine göre galaksinin kütlesinin neredeyse %26’sı karanlık maddeden oluşuyor. Bu da görünür maddeden yaklaşık 6 kat daha fazla kütleye sahip olduğunu gösteriyor. Karanlık madde parçacıklarını Büyük Hadron Çarpıştırıcısı’nda yapmak isteyen CERN bilim insanları bu parçacıkları oluştursalar bile yalnızca makinenin içerisindeki enerji tüketiminden dolayı karanlık maddenin varlığını anlayabilecekler.
4 – Uzay ile İlgili Genel Kültür Bilgileri : Ötegezegen
Güneş Sistemi’miz dışında bulunan diğer güneş sistemlerindeki gezegenler ötegezegen adını alır. Gliese 581g bize en yakın ötegezegenlerden biri ve sadece 20 ışık yılı kadar uzağımızda. Şu ana kadar yaklaşık 4000 ötegezegen tespit edildi fakat bilim insanlarının iddialarına göre bizim galaksimizde en az 160 milyar gezegen bulunuyor ve yine tahminlere göre yaklaşık 2 milyar kadarında yaşam var.
5 – Kuyruklu Yıldız
Dışarıdan kayalık gibi görünseler de tuz, buz ve gaz toplarıdır kuyrukluyıldızlar. Bilim insanları kuyrukluyıldızların Büyük Patlama (Big Bang)’nın kalıntılarını barındırdığını düşünüyor. Bunun gibi teorilerin detaylı bir şekilde incelenebilmesi için Rosetta uzay aracının bir kuyrukluyıldıza inmesi çok önemliydi. Güneş’e yakınlaşan kuyrukluyıldızlar arkalarından saldıkları toz ve iyonun kuyruk görüntüsünü alması sebebiyle bu şekilde adlandırılıyor. Kuyrukluyıldızlar genellikle Güneş Sistemi’nin uç kısmında bulunan Oort Bulutu’nda yer alıyorlar.
6 – Güneş Patlaması
Güneş’te veya diğer yıldızlarda bulunan manyetik enerjinin birikerek birden açığa çıkmasıyla Güneş patlamaları meydana gelmektedir. Bu patlama sonrasında yıldızın çevresindeki plazma ısısı 100 milyon dereceye kadar çıkıyor. Bu olay da güneş patlamasını uzay hakkında merak edilenler listesine sokuyor. Genel olarak Güneş patlamaları 3 aşamadan oluşuyor: Öncü aşama denilen ilk aşamada manyetik enerji birikmeye başlıyor, ikinci aşama yani tepki aşamasında parçacıkların hızı artıyor ve üçüncü aşama olarak görülen bozunma aşamasında güneş patlamasının azaldığı son aşama.
Dünya bu patlamalardan ne kadar etkileniyor? Sahip olduğu manyetik alan Dünya’mızı Güneş Patlaması’nda açığa çıkan radyasyondan koruyor ancak patlama şiddetli olduğunda yayılan X ışınları iyonosfer tabakasında hasara neden oluyor ve böylece radyo sinyallerini alıp vermede sıkıntılar meydana geliyor.
7 – Gaz Devi
Uzay hakkında merak edilenler arasında gaz devleri de yer alıyor. Gaz devleri aslında birkaç örnek verildiğinde kolayca anlaşılabilecek terimlerden biri. Jüpiter ve Satürn. Evet çok tanıdık isimler değil mi? Bunlar gibi gaz devlerinin bazıları “Sıcak Jüpiter” adını alıyor. Bunun sebebi hem bildiğimiz en büyük gezegene yani Jüpiter’e benzemeleri hem de ana yıldızların çevresinde çok daha yakın bir şekilde dolaşıyor olmaları. Tüm gaz devleri, helyum ve hidrojenden oluşan kayalık veya metalik çekirdeklerini sarmalayan yoğun atmosfer tabakasına sahip.
8 – Uzay Hakkında Bilinmeyenler : Yaşanabilir Bölge
Yaşanabilir bölge bir diğer adıyla “Goldilocks bölgesi”, bir yıldızın çevresinde yaşamı desteleyebilen alan şeklinde tanımlanır. Dünya’nın konumu da bu duruma güzel bir örnektir aslında. Yıldızın konumu gezegende yaşayan canlıların ısı ihtiyacını karşılayacak kadar yakın, gezegende bulunan suyu kaynatmayacak kadar da soğuk olmalıdır. Bilim insanları, Gliese 667C isimli yıldızın çevresindeki yaşanabilir bölgenin yörüngesinde üç gezegenin var olduğunu düşünüyor.
9 – Jet
Jetler, aslında karadeliklerden saçılan parçacıkların akışlarıdır. Bu karadeliklere örnek olarak galaksimizin merkezinde bulunan süper karadelik Sagittarius A da bu jetlere sebep oluyor. Peki ya uzay hakkında merak edilenler listesindeki jetler nasıl oluşuyorlar? Karadeliğe düşmekte olan cisimlerden bazıları iyonize madde olarak dışarı atılıyor ve bu dışarı atılan maddelere jet adını veriyoruz. Bu maddeler karadeliğin çevresindeki gazlara çarparak X-ışını meydana getiriyorlar. Bu sayede bazı özel teleskoplar sayesinde onları gözlemleyebiliyoruz.
10 – Yıldızlar Arası Ortam
İsminden de anlaşılacağı üzere yıldızların arasında kalan alanlar yıldızlar arası ortam adıyla biliniyor. Bu bölge, bir yıldızın sebep olduğu yıldız rüzgarlarının yıldızlararası rüzgarlarla çarpıştığı bölgelerde kendini gösteriyor. Peki, uzay hakkında merak edilenler listesindeki yıldızlar arası ortamda neler bulunuyor? Yaklaşık %75’lik kısmı hidrojen, %25’i helyum, geriye kalan kısmı ise iyonlaşmış sıcak hidrojen ya da soğuk hidrojen bulutları. NASA’dan alınan bilgilere göre 1977 yılında gönderilen Voyager1 sondası, 2012 yılında yıldızlar arası ortama ulaşmıştır.
11 – Uzay Hakkında Merak Edilenler : Kepler Yasaları
Gezegenlerin yıldızların çevresinde nasıl dolandığı sorusuna Johannes Kepler’in gezegensel hareket yasaları sayesinde yanıt bulunmuştur. Bu yasaların ilkinde Güneş Sistemi’mizde var olan gezegenlerin neden elips şeklinde yörüngelere sahip olduğunu açıklıyor. Gezegenlerin yerinin tespiti veya tahmini için gerekli olan bilgiler ise ikinci ve üçüncü yasalarda yer alıyor. Kepler yasalarının 17.yüzyılda Johannes Kepler’in akıl hocası Tycho Brahe’nin bir araya getirdiği veriler sayesinde formülize edildiği bilinse de günümüzde hala geçerliliğini yitirmemiştir.
12 – Yerel Grup
Uzay hakkında merak edilenler arasında galaksimiz de bulunuyor. Galaksimiz yaklaşık 30 galaksiden oluşan “Yerel Grup” adı verilen bir grubun parçasıdır. Bu kümenin 20 tanesi sarmal galaksi, bu sarmal galaksilerin diğerlerine oranla daha büyük olanları ise Andromeda ve Samanyolu. Yaklaşık 10 milyon ışıkyılı çapına kadar genişlemiş olan Yerel Grup’un bu durumu değişecek gibi görünüyor. Bunun sebebi ileride bir noktada Virgo Kümesi’ne yaklaşacağı düşünülüyor olması.
13 – Bulutsu
https://www.youtube.com/watch?v=yHTD2bzZRM4
Galakside en gösterişli görüntülerin sahibi bulutsulardır. Yıldızlar arası ortamın çökmesi sebebiyle Atbaşı Bulutsusu veya Rozet Bulutsusu gibi görkemli manzaralar oluşuyor. Ayrıca bu çökme yüzünden yıldızlar arasında bulunan hidrojen, helyum ve toz kütle çekiminin etkisiyle birleşiyor. Bulutsu oluşmaya başladığı andan itibaren kütle çekim etkisi giderek artıyor, bu sebeple daha fazla toz ve gazı kendine doğru çekiyor. Bu durum, bulutsuyu uzay hakkında merak edilenler arasına alıyor.
Çekirdeğinde ısı biriken bulutsudan nükleer füzyon oluşuyor. Bu nükleer füzyon, ışınları bulutsunun kenarlarına doğru itiyor. Bu olay gazın iyonize olmasını sağlıyor ve plazmaya çeviriyor. Bu aşamalar zaten bir önyıldızın yıldız olurken geçirdiği aşamalar. Uzay hakkında merak edilenler listesindeki bulutsular, uzun yıllardır bilim insanları tarafından çok merak edilen gök cisimlerindendir. Bulutsuların yapısını anlayabilmek, Güneş Sistemi’mizin oluşumunu idrak edebilmek için büyük önem taşır.
https://www.youtube.com/watch?v=6H-ds6wYEZ8
Karanlık bulutsuları seçebilmek diğerleri kadar kolay olmadığı gibi Atbaşı Bulutsusu gibi bulutsuları gözlemlemek oldukça keyiflidir. Ölen yıldızların çevresinde de küçük boyutlarda bulutsular oluşabiliyor. Güneş’imize benzer bir yıldız ölmeden kırmızı büyük bir yıldız haline geliyor ve kalan enerjisini tüketerek gezegenimsi bir buluta dönüşüyor.
14 – Açık Küme
Birbirine çok güçlü bağlarla bağlanmayan, sıcak ve genç yıldızların oluşturduğu kümeler açık kümeler olarak adlandırılır ve açık küme, uzay hakkında merak edilenler arasında. Hidrojen moleküllerinden meydana gelen moleküler bir bulut içerisinde oluşurlar. Ortaya çıkan ışınım bulutu dağıtana kadar o moleküler bulut içerisinden kalmaya yatkın oluyorlar. Yıldızların birbirleri arasındaki çekim kuvveti zayıf olduğu için, üyelerini kaybedebilirler.
15 – Çoklu Yıldız Sistemi
Star Wars’da gördüğümüz iki güneşli gezegenlerin var olabileceğini düşündünüz mü hiç? İki güneşli gezegenler bizim galaksimizde de mevcut. Eş zamanlı olarak iki yıldızın yörüngesinde dolanan gezegenlere pek sık rastlanmamaktadır. Bunun sebebi yıldızların birleşen ısıları gezegenlerin ortaya çıkmasını daha da zorlaştırıyor olması. Olağan dışı bir şekilde uzakta meydana geliyor daha sonra yıldızlara yakınlaşıyorlar. Yapılan araştırmalara göre, çift yıldız sistemlerinde gezegenlerin çok sık gözlemlendiği ortaya çıkmıştır.
16 – Uzay ile İlgili Araştırmalar : Öngezegen Diski
Galaksideki pek çok gezegenin ve Güneş Sistemi’mizin bir öngezegen diski yardımıyla meydana geldiği ön görülüyor. Öncelikle yıldız olma potansiyeline sahip ancak yeterli sıcaklığa erişmemiş, çevresi moleküler bulutla çevrilen birer önyıldız oluyorlar. Ardından kütle çekimin etkisiyle bulut çökmeye ve dönmeye başlıyor., maddeyle birlikte kümeler haline gelerek asteroitleri ve gezegenleri meydana getiriyorlar.
17 – Kuasar
https://www.youtube.com/watch?v=c9XU9OkIbhQ
Evrende bulunan parlaklığı en yüksek cisimler kuasarlardır ve bu nedenle uzay hakkında merak edilenler arasında. Süper kütleye sahip karadeliklerden kopan parçacıkların akışından meydana gelirler. Işık hızına yakın bir hıza sahip olan bu parçacıklar karadelikten çıkar ve tüm yıldızların enerjilerinin tamamından daha fazla enerjiye ulaşırlar. Kazandıkları bu enerji ışınım şeklinde açığa çıkar. Galaksimizde kuasar olmadığı bilinse de eskiden var olduğu düşünülüyor, Andromeda ve Samanyolu çarpıştıklarında yeniden bir kuasar oluşabileceği öngörülüyor.
18 – Radyo Dalgaları
Güneş’e benzer yıldızlar, elektromanyetik ışınımı çok büyük dalga boylarına sahip radyo dalgaları formunda yayıyor. Çok uzun mesafeli sinyalleri bu sayede alabiliyor, büyük çanaklar yardımıyla güçlendiriyor ve gökbilimi hakkında daha fazla bilgi sahibi olmamızı, uzay hakkında merak edilenler konusunda aydınlanmamızı sağlıyor. Kullanılan radyo teleskoplar sayesinde galaksiyi daha detaylı inceleme imkanı elde ediyor, uzak mesafelerde bulunan kuasarları ve pulsarları tespit edebiliyoruz.
19 – Uzay Hakkında Merak Edilenler : Sagittarius A*
Uzay hakkında merak edilenler arasında, bilim insanlarının gizemini hala araştırdığı ve ilgilerini çeken bir cisim var sırada. Galaksinin etrafında dolandığı süper kütleli karadelik olarak tanımlanan Sagittarius A*, Güneş’in kütlesine oranla 4 milyon kat daha büyük bir kütleye sahip. Dünya’mızdan 26.000 ışık yılı uzakta olduğu bilinen bu karadeliğin nasıl meydana geldiği henüz bilinmiyor.
Bu konuda farklı görüşler mevcut. Birincisi madde toplayarak büyüdüğü yönündeyken ikinci görüş ise çarpıştığı başka bir karadelik sayesinde bu kadar büyüyebildiği yönünde. Hemen hemen her galaksinin merkezinde yer alan, inanılmaz derecede güçlü ve kütle çekimi sayesinde de belli cisimleri kendi yörüngesinde döndürebilen süper kütleli bir karadelik mevcuttur.
Karadelikler hiçbir şeyi tabiri caizse affetmez, hatta ışığı bile absorbe eder. Bu yüzden onları görebilmek imkansıza yakındır. Onları fark edebilmenin tek yolu çevrelerindeki gazlardan ve yıldızlardan açığa çıkan yüksek enerjili X-ışınları. Uzay hakkında merak edilenler listesindeki süper karadelik hakkında bazı istisna durumlar da var tabi ki. Sagittarius A*’dan kaçabilen bazı şeyler de yok değil.
XMM-Newton ve Chandra gözlemevlerine ulaşan görüntülerde, bu karadelikten yayılan güçlü gama ve X-ışını patlamaları gözlemleniyor. Sahip olduğu devasa kütle çekimi sayesinde çevresindeki yığılma diski görüntülenerek saptanabiliyor.
20 – Teleskop
Aslında hepimizin ne işe yaradığını ve ne için kullanıldığını bildiğimiz teleskopların birçok farklı biçimi var. Bunlara örnek olarak, Çok Büyük Teleskop(VLT) dizgesi gösterilebilir. VLT, dört tane 8,2 metre uzunluğunda aynanın birleşmesiyle tek bir aynaya oranla 25 kat uzağı görebilme imkanı sağlayan bir teleskop. ALMA denilen Atacama Büyük Milimetre/milimetre Altı Dizgesi ise çok uzun yıllar öncesinden yayılmış sinyalleri alabilen 66 adet radyo anteninden oluşuyor. Elbette uzay hakkında merak edilenler için cevap sağlayan Hubble teleskobunu da atlamamak lazım. Hubble, şu anda Dünya’mızın çevresinde saatte 28.160 kilometre hızla dönen bir teleskop.
21 – Morötesi Işınım
Morötesi ışınlara neredeyse hepimiz maruz kalmışızdır. Yazın güneşlendiğimizde vücudumuzda oluşan güneş yanıkları da bunun belirtileri olarak gösterilebilir. Morötesi ışınımlar elektromanyetik skalada en altta gösterilir, yani yüksek frekansa sahip elektromanyetik dalgalardır.
Dalga boyları çok hızlı bir şekilde titreşim hareketi yapar ve hatta DNA’mızda hasarlara neden olabilir. Bu durumu büyük ölçüde engelleyen faktör atmosferdir. Atmosferimiz, morötesi ışınımın çoğunu absorbe ederek birçoğunun geçişine engel olur. Ayrıca yıldızların beyaz cüceye dönüşümleri sırasında çevrelerinde bulunan gaz katmanlarına ısı veren ciddi miktarlarda morötesi ışınım yaydıkları da bilinir.
22 – Voyager
https://www.youtube.com/watch?v=lBde6fbGN_4
Satürn ve Jüpiter’i daha detaylı inceleyebilmek amacıyla 1977 yılında Voyager 1 ve 2 uzaya gönderildi. Gönderilen bu iki uzay aracı, Satürn ve Jüpiter’in uydusu Io’nun muhteşem görüntüler gönderdi. Satürn ve Jüpiter’in haritalarını çıkarmayı başardıktan sonra daha zorlu bir hedef edindi ve daha önce hiçbir insan yapımı uzay aracının gitmediği kadar uzak noktalara gitti.
1986 yılının ocak ayında Uranüs’e ulaşan Voyager1, 1989 yılında Neptün’e ulaşmayı başardı. 2012 yılının ağustos ayında yıldızlar arası alana girdi. Hala galakside bilinmeyen bölgeleri keşfederek onlar hakkında veri topluyor ve bu verileri Dünya’ya gönderiyor. Yani neredeyse 40 yıl öncesinin teknolojisiyle çalışan Voyager1 ve 2, şu anda galaksinin daha uzakta kalan bölgeleri hakkında araştırma yapabiliyor. İçerisinde bir dizi radyo anteni bulunduran Voyager 1 ve 2 Derin Uzay Ağı sayesinde veri sağlama işlemini başarılı bir şekilde gerçekleştiriyor.
23 – Wolf-Rayet Yıldızı
Devasa Güneş’in kütlesinden 20 kat büyük bir yıldız hayal edin. Böyle bir yıldız yanarak sönmeye başladığında kırmızı bir süperdev haline geliyor. Yıldızda bulunan elementler açığa çıkmaya başladığında rüzgarları yüksek hızlarda dışarı gaz püskürtmeye sebep oluyor. Böylece süper dev, yani bir Wolf-Rayet yıldızı meydana geliyor. Yalnızca bizim galaksimizde bile henüz patlayıp süper nova aşamasına ulaşmayan yaklaşık 230 tane Wolf-Rayet yıldızı bulunduğu biliniyor.
24 – X-ışınları
Yıldızlardan tutun kara deliklere kadar galaksideki tüm cisimlerden X-ışını yayılıyor. Birçoğu Dünya’nın atmosferi tarafından absorbe edildiği için NASA bu X-ışınları tespit edebilmek amacıyla uzaya teleskoplar göndermeyi tercih ediyor. Görünürde diğer teleskoplardan gözlemlenen bir şey olmadığında bile görünür oldukları için X-ışınları bilim insanlarının işlerini epey kolaylaştırır. Ayrıca uzay hakkında merak edilenler arasında bulunan karadeliklerin yığılma disklerinden de yayıldığı bilinmektedir.
25 – Sarı Cüce
Uzay hakkında merak edilenler arasındaki yıldızlar, kendi aralarında birtakım özelliklerine göre sınıflara ayrılırlar. Güneş de bu sınıflandırma gruplarından sarı cüce alt başlığında incelenir. Sarı cüce ile isimlendirilen bu yıldızların sıcaklık değerleri 5.030 ile 5.730 derece arasında değişmektedir.
Ayrıca yaklaşık 10 milyar yıl yaşam sürelerine sahiptirler. Sarı cüce denilen yıldız türleri yaşam sürelerini tamamladıklarında kırmızı dev bir yıldız haline gelirler, ardından çökerek beyaz cüce olurlar. Güneş’in yaşam süresini tamamlayarak kırmızı dev bir yıldız haline gelmesi için önünde ortalama 5 milyar yıl zaman var.
26 – Uzay Hakkında Bilinmeyenler : Z
Alfabenin son harfi olan “Z”, gökbiliminde kızıla ve maviye kaymayı ifade eder. Işık skalasında renklerin değişmesine dalga boylarıyla doğru orantılı olarak değişiyor. Dünya’mızdan uzaklaşan bir yıldızın ışığının dalga boyu genişleyerek daha kızıl bir renge bürünüyor.a Dünya’mıza yaklaşan bir yıldız var ise, o zaman dalga boyu küçülerek daha mavi bir renge bürünüyor. Yıldızın Dünya’mıza uzaklığını veya yakınlığını temsil eden Z, pozitif ise ışık kırmızıya doğru ilerliyor, negatif ise ışık maviye doğru ilerliyor demektir.