Türklerin kullandığı alfabeler, Türklerin yaşam sürdükleri döneme göre değişikliklere uğramıştır. Büyük milletlerin sahip oldukları kültür araçları çok çeşitli olmaktadır. Tarih boyunca her sahnede kendine yer edinmeyi başaran Türkler, kullandıkları farklı kültür araçları ile tarihe katkı sunmuşlardır. Bilindiği gibi, fikirleri dış dünyaya aktarmaya yarayan unsur dil olmaktadır. Dilin anlattıklarını yazıya döken, bu aktarımı evrensel boyuta ulaştıran ve yazılı kaynakların okunmasını da sağlayan alfabelerdir.
Alfabe, düşüncenin sözel bir şekilde aktarımına yardımcı olurken aynı zamanda bu düşünceyi somut bir şekle sokmaya da yaramaktadır. Farklı dönemlerde, farklı alfabeler kullanılarak kültürün aktarımı kolay bir hale gelmiştir. Bazı dönemlerde kullanılan alfabeler, kendinden önceki alfabelerden etkilenmiştir. Önceki alfabeler, benzer özellikleri taşıyan yeni alfabenin oluşumuna vesile olmuştur. Bu yazımızda Türklerin kullandığı alfabeler sırasıyla olacak şekilde sizlere anlatacağız.
Türklerin Kullandığı Alfabeler Nelerdir?
Türklerin kullandığı alfabeler geçmişten günümüze kadar değişikliğe uğramıştır. Bu değişiklik, kültürün farklı şekillerde aktarımına yol açmıştır. Dilin doğumundan sonra alfabenin de gelişmesi yazılı kaynakların artmasına yol açmıştır. Alfabenin doğumu gerçekleşmeseydi tarihteki meydana gelen hiçbir olayın nesiller boyunca aktarılması mümkün olmayacaktı. Kulaktan kulağa aktarılan olaylar, belirli bir dönem sonrasında geçerliliğini ya da inanılırlığını kaybedecekti.
Olaylar bir şekilde aktarılsa bile doğruluğundan şüphe duyulan olaylar haline gelecekti. Yazılı kaynakların, tarihin nesiller arası aktarımı konusunda etkisi çok fazladır. Alfabenin kültür aktarımına bu denli fayda sağlaması, kültürlerin asırlar boyunca, etkisini korumasına yol açmıştır. Milletler tarafından, yazılı kaynaklara dayanarak, bugün pek çok hak talebinde bulunulmuş, diğer devletler nezdinde üstünlükler elde edilebilmiştir. İlk Türk alfabesi hangi devlete aittir sorusuna cevap veren bir girişle, konuyu başlatalım.
1. Göktürk Alfabesi-İlk Alfabe
Türklerin kullandığı alfabeler ilk olarak Göktürk Alfabesi ile karşımıza çıkmaktadır. Göktürk Alfabesi, tarihte bilinen ilk alfabe olma özelliğine sahiptir. Ayrı yazılan harflere sahip bir alfabedir. Sert cisimlerin üzerine kazınarak devamlılığını korumayı başarmıştır. Eski bir resim yazısından geldiği düşünülmektedir. Bu alfabenin Türkler için önemi oldukça fazladır. Göktürk Yazıtları bu alfabe ile yazılmıştır. Alfabe, 38 farklı işareti olarak harfleri temsil etmektedir. Alfabede 4 sesli harf ve 34 sessiz harf yer almaktadır. Harfler, satır başından ve sol taraftan sağ tarafa doğru yazılmaktadır. Satırlar, üstten alta doğru sıralanmaktadır. 1893 yılında, Göktürk Alfabesi çözülmüştür. Wilhelm Thomsen alfabeyi anlayarak okumayı başarmıştır. Bu alfabe ile yazılan kaynakların doğması ve gelişmesi, MS. 8. yüzyılın sonralarından kalan eserlerde görülmektedir.
Bu alfabenin farklı bir hale getirildiği ve başka milletler tarafından kullanıldığı da görülmüştür. Yani Türklerin kullandığı alfabeler listesinde olan bu alfabeyi sadece Türkler kullanmamıştır. Çeşitli versiyonlarını farklı mileltler de kullanmıştır.Alfabenin değişik halini; Hazarlar, Peçenekler, Bulgarlar ve Sekeller tercih etmiştir. Bu alfabe ile yazılan abideler, milli duygular taşımaktadır. Bu alfabe ile yazılmış olan diğer yazıtlar; Yenisey ve Sibirya yakınlarda bulunmuştur. Yani, Türklerin kullandığı alfabeler sırasıyla listesinin başında Göktürk Alfabesi vardır. Göktürk alfabesi türklerin ilk alfabesidir.
2. Uygur Alfabesi
Türklerin kullandığı alfabeler arasında önemli bir alfabe olan Uygur alfabesi bulunmaktadır. Alfabe, Sogdian’dan yani Soğd’dan üretilmiştir. Soğd’un yeni bir versiyonu olarak kullanılmıştır. Türk dilinin dışa vurumunu karşılamak amacı ile türetilmiş bir alfabedir. Alfabenin kullanılmasına dayalı olarak üretilen eserler, ilk olarak, 8.yüzyılda görülmektedir. Uygurların kağıt ve matbaayı kullanması ve bu alanda bir ilki yaşatması, alfabeye verdiği önemi göstermektedir.
Uygur Kağanlığı, Göktürklerin yıkılmasından sonra kurulmuş bir topluluktur. Kağanlığın bünyesinde yer alan hanlıklardan bazıları, Mani dinini benimsemişken bazıları da Budizm dinine mensup olmuştur. Uygur milleti fazla miktarda kültürel yapıt meydana getirmiştir. Kültürleri son derece renklidir. Sanat, hukuk ve edebiyat alanında sayısız eserin oluşumunu sağlamışlardır. Uygur Devleti’nin ortadan kalkmasından sonra Eski Uygur alfabesi kullanılmıştır. Alfabe, 18 harfli bir yapıya sahiptir. Alfabenin harfleri soldan sağa doğru bir yazıma sahiptir. Alfabenin içerisinde 4 tane ünlü harf bulunmaktadır. Harfler birbirine dip dibe bir usulde yazılmaktadır. Tüm harfler içerisinde sadece Z harfi ayrı yazılmaktadır. Alfabenin kullanılışı hem İslamiyet öncesinde hem de sonrasında gerçekleşmiştir.
3. Arap Alfabesi
10. yüzyıldan sonra Türklerin kullandığı alfabeler arasına Arap Alfabesi de girmiştir. Arap Alfabesi, Türklerin İslamiyet’e geçmesinden sonra tercih edilen bir alfabe olmuştur. Türklerin en uzun süre kullandığı alfabe olarak yer edinmiştir. Osmanlı Devleti’nde kullanılan dilin Arapça ve Farsçadan oluşan bir dil özelliğine sahip olması nedeni ile Arapçanın uzun yıllar boyunca, Türkler tarafından kullanıldığı söylenebilir. Arap ve Fars dilinin harfleri ile Osmanlıca meydana gelmiştir. Türklerin, Arap kültürü ile tanışması, Talas Savaşı’ndan sonra gerçekleşmiştir. Bu şekilde benimsenen Arap Alfabesi 28 harfli bir yapıya sahiptir. Türkçe’nin sahip olduğu ses özelliklerini Arap Alfabesi tam olarak karşılamamaktadır. Bu nedenle, alfabeye revizyon yapılarak 31 ile 36 işaret olarak kullanılmıştır. Bunun nedeni, Arap Alfabesinde yer almayan j, p ve ç gibi seslerin eklenme ihtiyacının doğmuş olmasından kaynaklıdır. Arap alfabesi ile oluşturulan dokümanlarda, harfler sol taraftan sağa doğrudur.
Dil, ünsüz seslerden meydana gelmektedir. Gerek duyulmadığı takdirde ünlü seslere ait işaretler, yazıda gösterilmemektedir. Okumalarda kolaylık sağlamak için harekeler kullanılmaktadır. Dilde noktalama kuralları bulunmamaktadır. Ayrıca alfabedeki harflerin kullanımı sırasında, büyük ve küçük harf ayrımı yoktur. Alfabenin Türkler tarafından kullanımı Karahanlılar Dönemi’nden itibaren başlamıştır. En son, 1 Kasım 1928 tarihine kadar devam etmiştir. Harf inkılabının yapılması ile Arapça harflerin kullanımına son verilmiştir. Arap Alfabesi, uzun yıllar boyunca Türkler tarafından kullanılmış bir alfabe özelliğine sahiptir.
4. Latin Asıllı Türk Alfabesi
Türklerin kullandığı alfabeler arasında Latin asıllı Türk alfabesi önemli bir yere sahiptir. 1 Kasım 1928 tarihinden itibaren Arap harflerinin yerine Latin harfleri kullanılmaya başlanmıştır. Latin alfabesi, birebir alınmamıştır. Bu nedenle, alfabeye tam olarak Latin alfabesi demek doğru değildir. Daha çok, Latin asıllı Türk alfabesi olarak adlandırmak daha doğrudur. Yani Latin alfabesinde gerekli görülmeyen harfler çıkarılmış ve gerekli harfler eklenerek oluşturulmuştur. Gerekli ya da gereksiz tanımı kültürle ilgilidir. Türk alfabesinde, Latin alfabesinde yer alan q, w, ve x harfleri çıkarılmıştır. Ayrıca ihtiyaç duyulan ç,ğ,ı,ş,ü,ö harfleri eklenmiştir.
Türk alfabesi 29 harfli bir yapıda bulunmaktadır. 8 tane ünlü harf ve 21 tane de sessiz harf bulunmaktadır. Türklerin bu alfabeyi benimsemesi, o dönemlerde okuma ve yazma oranının çok düşük olması nedeni ile hiç de zor olmamıştır. Alfabenin kabul edilmesi ile birlikte, ülke genelinde, okuma ve yazma oranları hızlı bir şekilde artmıştır. Türkler bugüne kadar hangi alfabeleri kullanmışlardır yeni Türk alfabesinin nedenleri gibi soruların cevapları ve nedenleri sıklıkla merak edilmektedir. Yapılan değişiklikle birlikte eğitim düzeyi, ülke genelinde gelişmeye başlamıştır. Türklerin kullandığı alfabeler sırasıyla listesinin en bilinen ve dilimize en yakın olan alfabesidir.
5. Kiril Alfabesi
Türklerin kullandığı alfabeler arasında Kiril alfabesi de bulunmaktadır. Kiril alfabesi, daha çok, Slav dilleri kullanılırken görülmektedir. Yunan alfabesi baz alınarak geliştirilmiştir. Kiril alfabesi, Rus alfabesi olma özelliğine sahiptir. Alfabeye ait ilk yazı 9.yüzyılın başlarında yazılmıştır. Bu dil, halen daha pek çok ülke tarafından kullanılmaktadır. Dili halen daha kullanan ülkeler şunlardır: Ukrayna, Rusya, Bulgaristan, Sırbistan ve diğer bazı ülkeler. Türkler arasında kullanılan Kiril alfabesinde 20 farklı çeşitte Kiril alfabesi kullanılmıştır.
Türklerin kullandığı alfabeler arasında tek çeşit Kiril alfebesi yoktur. Çeşit, çeşittir. Türkler arasında kullanılan alfabeler arasında en çok sesli harfe sahip olan alfabe, Kiril alfabesidir. Toplam 38 harften meydana gelmektedir. Alfabe, 11 ünlü harften oluşmaktadır. 1917 yılında gerçekleştirilen Rus Devrimi’nden sonra, Sovyetler Birliği’nde hayatlarını devam eden Türklere baskı yapılarak Kiril alfabesini kullanmaları zorunlu hale getirilmiştir. Türklerin kullandığı diller arasında yer alan Kiril’in kullanımı için 1930’lu yıllarda bir kanun çıkarılmıştır.
Türklerin tarih boyunca kullandıkları alfabeler listelediğimiz alfabelerdir. Türklerin kullandığı alfabeler pdf şeklinde isterseniz, bunu internetten bulmanız mümkün.