Evliya Çelebi kimdir, tarihe ve edebiyata hangi eserleri bırakmıştır? Türk ve Osmanlı kültürünün önemli isimlerinden biri olan Evliya Çelebi, gezginlerin piri, kalem ehlinin üstadı ve hicv ustalarının da öncüleri arasında yer alır. Son derece renkli bir kişiliği olan Evliya Çelebi Seyahatname isimli eseri ile tarihi simalar arasında en çok merak edilen kişilerden biridir.
İşte, bu yazımızda Evliya Çelebi kimdir ve 10 ciltten oluşan benzersiz eseri Seyahatname nedir tüm merak edilenleri yanıtlayacağız.
Evliya Çelebi Kimdir?
Evliya Çelebi kimdir hemen yanıtlayalım. Ünlü Türk gezgini Evliya Çelebi, 1611 yılında dünyaya gelmiştir. Aslen Kütahyalı olan Çelebi ailesi, İstanbul’un fethinden sonra bu şehre yerleşmiştir. Evliya Çelebi’nin babası ise, Kanuni Sultan Süleyman’dan I. Ahmed’e kadar çeşitli padişahların hizmetinde çalışan ve kuyumcu başılığa kadar yükselen Derviş Mehmed Zılli’dir.
Zamanın şartlarına göre çok iyi bir eğitim gören Evliya Çelebi, medrese eğitimi sonrası Enderun’da da eğitim görmüştür. Burada dil bilgisinden (Sarf) gramere (Nahiv), hat derslerinden musikiye kadar çeşitli alanlarda bilgi sahibi olmuştur.
Kur’an’ı Kerim-i ezberleyerek hafız da olan Evliya Çelebi, Padişah IV. Murad döneminde saraya girmiştir. Saraya girmesinde, silahtar olan akrabası Melek Ahmed Paşa’nın önemli desteği olmuştur.
Çok küçük yaşta dünyayı gezip görme merakı ile dolan ve asıl ismi Mehmed olan Evliya Çelebi, ilk olarak İstanbul’da gezip gördüğü yerleri ve duyduklarını kaleme almaya başlamıştır.
1- Evliya Çelebi ve Seyahatleri
50 yılı aşkın süre boyunca gerçekleştirdiği gezileri ile öne çıkan Evliya Çelebi’nin, gezi macerası ise kendi anlattığı bir rüya ile başlamıştır. Gördüğü rüya şöyledir; Evliya Çelebi rüyasında İstanbul’da, Ahi Çelebi Camii’nde bulunmaktadır.
Cemaat içerisinde, İslam peygamberi Hz. Muhammed’i baş tarafta görür. Yanında dört sadık halifesi ve diğer ashabı da bulunmaktadır. Hz. Muhammed’in yanına gidip ondan şefaat dilemek arzu eder, yanına gidip “Şefaat ya Resulullah” diyeceğine, heyecanla “Seyahat ya Resulullah” der. İşte böylece Evliya Çelebi’nin 70 yaşına dek sürecek seyahatleri başlamıştır.
Saray’da geçirdiği yıllardan sonra önce ilk seyahatini Bursa’ya gerçekleştiren Evliya Çelebi, 1640’lı yılların ilk yarısında Trabzon, İzmit ve Girit yolculuklarına çıkmış ve Bahadır Giray ile beraber 1645 yılında Kırım’a gitmiştir. Daha sonra yine çeşitli devlet görevleri ve görevlileri ile birlikte doğu illerini gezmiş, Gürcistan ve Azerbaycan’ı da görmüştür. Revan Hanı’na ulak olarak gönderildiği görevi esnasında, Tortum ve Gümüşhane yörelerini gezen Evliya Çelebi, Mustafa Paşa ile birlikte de Şam çevresine gitmiştir.
1650’li yıllarda Rumeli çevresini gezme fırsatı bulan Evliya Çelebi, bu bölgedeki birçok kenti tek tek dolaşmıştır. Mısır, Hicaz, Habeşistan, Sudan, Dağıstan, Avusturya, Teselya, Selanik, Gümülcine, Kandiye ve Arnavutluk gibi çok sayıda ülke ve yöreyi bizzat gören Evliya Çelebi, adeta seyahat ve gezi aşkı ile yanıp tutuşan biridir.
2- Evliya Çelebi ve Seyahatname
Yaptığı tüm gezileri, gördüğü yerleri, gözlemlerini, başından geçenleri, yaşadıklarını ve duyduklarını yalın ve oldukça sade bir anlatımla halka aktaran Evliya Çelebi Seyahatname isimli eserini 10 cilt olarak kaleme almıştır. Evliya Çelebi Seyahatname isimli bu çok bilinen eserinde yer ve tarih ile birçok olayı gerçekçi şekilde anlatmışsa da bazen yaşadıklarını renklendirmek adına akla muhalif garip, fantastik ve ilginç olayları da okuyucuya aktarmıştır.
10 ciltten oluşan Seyahatname’nin ciltleri ve anlattığı yerle ise şöyledir;
Cilt 1, 1630 – İstanbul ve çevresi,Cilt 2, 1640 – Anadolu, Kafkaslar, Girit ve Azerbaycan,Cilt 3, 1640 – Suriye, Filistin, Ermenistan ve Rumeli,Cilt 4, 1655 – Doğu Anadolu Bölgesi, Irak ve İran,Cilt 5, 1656 – Rusya ve Balkanlar,Cilt 6, 1663/1664 – Macaristan askeri seferler,Cilt 7, 1664 – Avusturya, Kırım ve tekrar Kafkaslar,Cilt 8, 1667-1670 – Yunanistan ve tekrar Kırım ve Rumeli,Cilt 9, 1671 – Hac için Hicaz, Mekke ve Medine,Cilt 10, 1672 – Mısır ve Sudan.
Evliya Çelebi Seyahatname ile gördüğü ve gezdiği tüm yerler ve memleketler hakkında oldukça önemli bilgiler veriyor. Bu yönüyle eser, Türk Kültür tarihi ve aynı zamanda gezi edebiyat açısından çok önemli bir konuma sahip olmuştur.
1685 yılında, hayata gözlerini yuman Evliya Çelebi, hayatının büyük bir kısmını seyahatlerine adamış ve oraları kaleme alarak eşsiz bir kültür kaynağına imza atmıştır.