Ceza sorumluluğu nedir, cezai sorumluluk ne anlama gelir?
Ceza hukukumuz kapsamında, kişinin işlediği eylemin hukuki sonuçlarını ve anlamını algılaması yani farkında olması, kısaca cezai sorumluluk olarak adlandırılabilir. Ancak, bazı koşullar ya da hukuka uygunluk nedenleri, suç olarak kabul edilen eylemde kişinin cezai sorumluluğunu ortadan kaldırabilir veya azaltabilir. Peki, ceza sorumluluğunu ortadan kaldıran ya da azaltan bu nedenler nelerdir?
Türk Ceza Hukuku kapsamında ceza sorumluluğunu kaldıran ve de azaltan nedenler 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun “Genel Hükümler” başlıklı birinci kitabının, “Ceza Sorumluluğunun Esasları” başlıklı ikinci kısmında 24 ile 34. Maddeler arasında düzenlenmiştir.
Bu sebeplerin varlığı durumunda, kişiye işlediği ve suç olarak kabul edilen eylemi nedeni ile ya hiç ceza verilmez (ceza sorumluluğunun kaldıran hallerde), ya da cezasından indirim yapılır (ceza sorumluluğunu azaltan hallerde).
Ceza Sorumluluğu Ortadan Kaldıran Nedenler Nelerdir?
Öncelikle belirtelim ki, Türk Ceza Kanunu 20. maddesi uyarınca ceza sorumluluğu şahsidir. Yani bir başka ifade ile kimse başkasının eyleminden sorumlu tutulamaz. Peki, söz konusu ceza sorumluluğunu ortadan kaldıran ve ceza verilemeyecek haller nelerdir?
1) Kanun Hükmü ve Amirin Emri (TCK madde 24)
Kanun Hükmünün yerine getirilmesi ya da bir başka ifade ile görevini yerine getirme durumunda, eylemde hukuka aykırılık unsuru oluşmaz ve kanun hükmünü uygulayan kişiye ceza verilmez. Örneğin, suç işlediği şüphesi ile bir kişiyi yakalayan kolluk kuvvetleri, hürriyeti kısıtlama suçundan sorumlu tutulamazlar. Kanun hükmünün yerine getirilmesi TCK 24/1’de düzenlenmiştir.
Amirin emri ise TCK 24/2 maddesi kapsamında düzenlenmiştir. Düzenleme uyarınca yetkili bir merciden verilen ve yerine getirilmesi de görev gereği zorunlu olan bir emri uygulayan kişi sorumlu tutulamaz.
Ancak konusu suç oluşturan emir ise hiçbir surette uygulanmaz. Aksi durumda emri yerine getiren, emri veren ile birlikte sorumlu olur.
2) Meşru Savunma ve Zorunluluk Hali (TCK madde 25)
Meşru savunma hali TCK 25/1 maddesinde düzenlenmiştir, buna göre bir kişinin gerek kendisine ve gerekse de başkasına ait bir hakka yönelen haksız bir saldırıyı defetmek zorunluluğu ile işlediği eylemlerden dolayı kendisine ceza verilmez.
- Meşru savunmanın varlığı için,
- Ortada haksız bir saldırı bulunması gerekir,
- Savunmanın saldırı ile eş zamanlı olması gerekir,
- Savunmada bulunmak zorunluluk teşkil etmelidir yani saldırının başka şekilde defedilmesi mümkün olmamalıdır,
- Meşru savunma, saldırıyı yapana karşı gerçekleştirilmelidir,
- Savunma ile saldırı orantılı olmalıdır.
Zorunluluk hali ise TCK 25/2 maddesinde yer almaktadır. Kişinin karşılaştığı bir ağır tehlikeyi (örneğin doğal afet durumları) engellemek amacı ile başkasının hakkına veya başkasına zarar verilmesi, zorunluluk hali kapsamında değerlendirilir.
Zorunluluk hali için, kişinin karşılaştığı tehlikenin ağır ve kesin olması, kişinin söz konusu tehlikeden başka türlü korunma imkanının bulunmaması gerekir. Yine kişinin, tehlikeye bilerek sebep olmaması gereklidir. Eylemin tehlike ile orantılı olması da gerekir.
3) Hakkın Kullanılması ve İlgilinin Rızası (TCK madde 26)
Hakkın kullanılması durumu TCK 26/1 maddesi kapsamında düzenlenmiştir. Buna göre, hakkını kullanan kişiye ceza verilmez. Bu hak, hukuki bir düzenlemeden ya da bir mesleğin yapılmasından kaynaklanabilir. Ancak kişinin, söz konusu hakkını sınırını aşmadan kullanması gerekir.
İlgilinin rızası da TCK 26/2 maddesinde yer bulur. Suça konu eylemin mağduru olan kişinin, rızasının bulunması durumunda faile ceza verilmez.
4) Cebir ve Şiddet, Korkutma ve Tehdit (TCK madde 28)
Karşı koyamayacağı ya da kurtulamayacağı cebir – şiddet veya muhakkak ve ağır bir korkutma ya da tehdit sonucunda suç işleyen kişiye ceza verilmez. Bu gibi durumlarda cebir – şiddet, korkutma ya da tehdidi kullanan kişi suçun faili sayılır.
Ceza Sorumluluğunu Azaltan Nedenler Nelerdir?
Ceza sorumluluğu azaltan bazı sebepler şu şekildedir:
1) Haksız Tahrik (TCK madde 29)
Haksız bir fiilin meydana getirdiği hiddet ya da şiddetli elemin etkisi altında suç işleyen kişinin cezasından kanunda belirtilen oranlarda indirim yapılır.
2) Hata (TCK madde 30)
Fiilin işlenmesi esnasında, suçun kanuni tanımında yer alan maddi unsurları bilmeyen bir kimse, kasten hareket etmiş olmaz ancak hata dolayısıyla taksirli sorumluluk hali ise saklıdır. Yine, bir suçun daha ağır ya da daha az cezayı gerektirir hallerinin gerçekleştiği veyahut ceza sorumluluğunu kaldıran ya da azaltan nedenlere ilişkin koşulların gerçekleştiği konusunda hataya düşen kişi de bu hatasından yararlanır.
3) Yaş Küçüklüğü (TCK madde 31)
Suç işleyen failin yaşının küçüklüğüne göre ya ceza sorumluluğu azalır ya da tamamen ortadan kalkar. On iki yaşından daha küçük olan çocukların ceza sorumlulukları bulunmaz. Ancak, haklarında çocuklara özgü güvenlik tedbirleri uygulanabilir.
Oniki onbeş yaş arası çocuklar ile onbeş ve onsekiz yaş arası çocukların cezalarında ise kanunda belirtilen oranlarda indirim yapılır.
4) Akıl Hastalığı (TCK madde 32)
İşlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılayamayan ya da bu fiille ilgili olarak davranışlarını yönlendirme yeteneği önemli derecede azalan kişiye ceza verilmez. Bu kişiler hakkında ancak güvenlik tedbirine hükmolunur.
Bu hükmün uygulanabilmesi için kişinin, suç tarihinde akıl hastalığının bulunması gerekir. Suç işlendikten sonra akıl hastası olanlar yönünden bu hüküm uygulanmaz.
Akıl hastalığı sebebi ile ayırt etme gücünden tamamen yoksunluk hali bulunmuyor yani azalma bulunuyor ise bu durumda da kişinin cezasından kanunda belirtilen oranlarda indirim yapılır.
5) Sağır ve Dilsizlik (TCK madde 33)
Sağır ve dilsizlik durumunda da yaşa bakılır. Buna göre onbeş yaşını doldurmamış sağır ve dilsizlerin cezai sorumluluğu bulunmaz. Onbeş onsekiz yaş arası ile onsekiz ve yirmibir yaş arası sağır ve dilsizlerin cezalarında ise kanunda belirtilen oranlarda indirim yapılır.
6) Geçici Nedenler, Alkol ve Uyuşturucu Madde Etkisinde Olma (TCK madde 34)
Kişinin, geçici bir sebeple ya da iradesi dışında alkol ya da uyuşturucu madde etkisi altında bulunduğu sırada, işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılama yeteneği kalmamışsa ya da bu fiille ilgili olarak davranışlarını yönlendirme yeteneği önemli derecede azalmışsa kişiye ceza verilmez.
Ancak bu madde hükmü, iradi olarak (kendi isteğiyle) alınan alkol ya da uyuşturucu madde etkisinde suç işleyen kişi yönünden uygulanmaz.
İlginizi Çekebilir: Kasten İnsan Öldürme Suçu Nedir? Suçun Nitelikli Halleri Nelerdir? Bu Suç için Öngörülen Ceza Miktarı Ne Kadardır?
