Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile belirlenen temel hak ve özgürlükler nelerdir? Bütün vatandaşları yakından ilgilendiren bu hak ve hürriyetlerin nitelikleri nelerdir? Hangi hallerin varlığı durumunda sınırlandırılabilir? İşte bütün yönleri ile temel hak ve özgürlükler…
Temel Hak ve Hürriyetlerin Niteliği Nedir?
Anayasamızda yapılan tanıma göre, her birey kişiliğine bağlı, dokunulamaz, devredilemez ve vazgeçilemez temel hak ve özgürlükler listesine sahiptir.
Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması
Temel hak ve hürriyetlerin sınırlandırılması ise ancak özlerine dokunulmaksızın ve sadece Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı kalınarak ve ancak kanun ile sınırlanabilir. Yapılacak bu sınırlamaların da, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olmaması gerekir.
Savaş, seferberlik ya da olağanüstü hallerde, uluslararası hukuktan doğan yükümlülükler ihlal edilmemek şartıyla, durumun gerektirdiği ölçüye riayet edilerek temel hak ve hürriyetlerin kullanılması kısmen ya da tamamen durdurulabilir. Ancak bu hallerde dahi kişinin yaşama hakkına, maddi ve manevi varlığının bütünlüğüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve cezalar geçmişe yürütülemez; suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.
Temel Hak ve Özgürlükler
Türkiye Cumhuriyeti Anayasa’sı ile belirlenen kişinin hakları ise şunlardır;
1-) Kişinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi varlığı (Anayasa Madde 17)Bu madde düzenlemesine göre herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. Tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz. Kimseye işkence ve eziyet yapılamaz; kimse insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya veya muameleye tabi tutulamaz.2-) Zorla çalıştırma yasağı (Anayasa Madde 18 )Madde düzenlemesine göre hiç kimse zorla çalıştırılamaz ve angarya yasaktır.3-) Kişi hürriyeti ve güvenliği (Anayasa Madde 19)Mahkemelerce verilmiş hürriyeti kısıtlayıcı cezalar ile güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi; bir mahkeme kararının ya da kanunda öngörülen bir yükümlülüğün gereği olarak ilgilinin yakalanması veya tutuklanması; bir küçüğün gözetim altında ıslahı veya yetkili merci önüne çıkarılması için verilen bir kararın yerine getirilmesi; toplum için tehlike teşkil eden bir akıl hastası, uyuşturucu madde veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalık yayabilecek bir kişinin bir müessesede tedavi, eğitim veya ıslahı için kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alınan tedbirin yerine getirilmesi; usulüne aykırı şekilde ülkeye girmek isteyen veya giren, ya da hakkında sınır dışı etme yahut geri verme kararı verilen bir kişinin yakalanması veya tutuklanması; halleri dışında kimse hürriyetinden yoksun bırakılamaz.
4-) Özel hayatın gizliliği ve korunması (Anayasa Madde 20)Madde düzenlemesine göre; herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz. Millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak, usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin üstü, özel kâğıtları ve eşyası aranamaz ve bunlara el konulamaz.5-) Konut dokunulmazlığı (Anayasa Madde 21);Madde düzenlemesi uyarınca kimsenin konutuna dokunulamaz. Millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin konutuna girilemez, arama yapılamaz ve buradaki eşyaya el konulamaz.
6-) Haberleşme hürriyeti (Anayasa Madde 22)Madde düzenlemesine göre herkes, haberleşme hürriyetine sahiptir ve haberleşmenin gizliliği esastır. Millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; haberleşme engellenemez ve gizliliğine dokunulamaz.7-) Yerleşme ve seyahat hürriyeti (Anayasa Madde 23)Maddeye göre herkes, yerleşme ve seyahat hürriyetine sahiptir. Yerleşme hürriyeti, suç işlenmesini önlemek, sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak, sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek ve kamu mallarını korumak; Seyahat hürriyeti, suç soruşturma ve kovuşturması sebebiyle ve suç işlenmesini önlemek; amaçlarıyla kanunla sınırlanabilir.8-) Din ve vicdan hürriyeti (Anayasa Madde 24)Madde düzenlemesine göre herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir. Kimse, ibadete, dini ayin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dini inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz.
9-) Düşünce ve kanaat hürriyeti (Anayasa Madde 25)Madde düzenlemesine göre herkes, düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir.Her ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; düşünce kanaatleri sebebiyle kınanamaz ve suçlanamaz.10-) Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti (Anayasa Madde 26)Temel hak ve özgürlükler madde metinine göre herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına ya da toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir. Bu hürriyet Resmî makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak ya da vermek serbestliğini de kapsar. Bu hürriyetlerin kullanılması, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliği, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünün korunması, suçların önlenmesi, suçluların cezalandırılması, Devlet sırrı olarak usulünce belirtilmiş bilgilerin açıklanmaması, başkalarının şöhret veya haklarının, özel ve aile hayatlarının yahut kanunun öngördüğü meslek sırlarının korunması veya yargılama görevinin gereğine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlarıyla sınırlanabilir.11-) Bilim ve sanat hürriyeti (Anayasa Madde 27)Temel hak ve özgürlükler madde düzenlemesine göre temel hak ve özgürlükler kapsamında herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hakkına sahiptir.
12-) Dernek kurma hürriyeti (Anayasa Madde 33)Temel hak ve özgürlükler madde hükmüne göre herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine sahiptir. Dernek kurma hürriyeti ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ile başkalarının hürriyetlerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir.13-) Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı (Anayasa Madde 34)Temel hak ve özgürlükler madde düzenlemesine göre herkes, önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir. Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlığın ve genel ahlâkın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla ve kanunla sınırlanabilir.14-) Mülkiyet hakkı (Anayasa Madde 35)Temel hak ve özgürlükler madde düzenlemesi uyarınca herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir.15-) Hak arama hürriyeti (Anayasa Madde 36)
Temel hak ve özgürlükler madde metnine göre herkes, meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir.16-) Kanuni hakim güvencesi (Anayasa Madde 37)Temel hak ve özgürlükler madde hükmüne göre hiç kimse kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılamaz. Yine Anayasa madde 38 düzenlemesine göre de kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; kimseye suçu işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez. Suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu sayılamaz. Hiç kimse kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz. Kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulgular, delil olarak kabul edilemez.
Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması
Anayasa ile tanınmış olan bu hak ve hürriyetleri ihlal edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden başvurma imkanının sağlanmasını isteme hakkına da sahiptir.