Türk Medeni Kanunu kapsamında düzenlenen Alacaklının hapis hakkı, ödenmeyen borç yönünden alacaklıya teminat sağlayan bir düzenleme olarak dikkat çeker ve 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu 950. Maddesinde düzenlenir.
Kanun metni yani TMK 950. Maddesi hapis hakkını,
“Alacaklı, borçluya ait olup onun rızasıyla zilyedi bulunduğu taşınırı veya kıymetli evrakı, borcun muaccel olması ve niteliği itibarıyla bu eşyanın alacak ile bağlantısı bulunması hâlinde, borç ödeninceye kadar hapsedebilir”
şeklinde düzenlemiştir.
Bu kanuni düzenleme kapsamında, hapis hakkını; alacaklının zilyetliğinde yani fiili hakimiyetinde bulunan, borçluya ait taşınır mal ya da kıymetli evrakın borç ödeninceye kadar teminat altına alan alıkoyma ve borç ödenmezse paraya çevirme imkanlarını veren bir yetki olarak tanımlayabiliriz. Bir örnek ile açıklamak gerekirse, gözlüğünü tamir amacı ile bu onarımları yapan gözlükçüye bırakan kişinin borcunu ödeyinceye kadar gözlükçünün, bahse konu gözlüğü alıkoyması şeklinde tarif edebiliriz.
Peki, bu şekilde tanımını yaptığımız alacaklının hapis hakkının şartları nelerdir? Hapis hakkı nasıl kullanılır? Hapis hakkını kullanan alacaklının hak ve yükümlülükleri nelerdir? İşte, konuya dair tüm detaylar…
Hapis Hakkının Kullanım Şartları
Hapis hakkının kullanılabilmesi ancak taşınır mallar ya da kıymetli evrak üzerinde mümkündür. Taşınmaz yani gayrimenkul nitelikteki mallar ( arsa, ev vb.) üzerinde hapis hakkı kullanılması kanun düzenlemesi kapsamında mümkün değildir.
Hapis hakkını kullanan alacaklının, bu taşınır malın zilyetliğini borçlunun rızası ile elde etmesi gerekli olan bir diğer şarttır. Bir başka ifadeyle borçlunun rızası olmadan elde edilen mal üzerinde, alacaklı hapis hakkını kullanılamaz.
Elbette ki, bir hapis hakkının kullanılabilmesi için, alacak hakkının mevcut bulunması ve muaccel duruma gelmiş olması da gereklidir.
Ayrıca, hapis hakkı ancak paraya çevrilebilecek bir eşya üzerinde kullanılabilir. Bu anlamda paraya çevirme olanağı bulunmayan mektup, fotoğraf, belge gibi eşyalar üzerinde hapis hakkı kullanımı mümkün değildir.
Hapis hakkının, kullanılabilmesi için bahse konu eşyanın alacak ile bağlantısının bulunması ve alacaklının hapis hakkı kullanmayacağını borçluya karşı üstlenmemiş olması ve borçlunun da mal tesliminden önce ya da mal teslimi esnasında bu hakkı sınırlandırmamış olması gereklidir. Yine hapis hakkının kamu düzeni ile bağdaşmayacağı durumlarda da bu hak kullanılamaz.
1 – Hapis Hakkında Alacaklının Sahip Olduğu Haklar
Hapis hakkı, bu hakkı kullanan alacaklıya iki imkan sağlar. Bunlardan ilki malı alıkoyma yani malı geri vermekten kaçınma imkanıdır. Bu kapsamda alacaklı, borçlu borcunu ödeyene dek zilyetliğinde bulundurduğu malı geri vermeme hakkını kullanabilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus ise, alacaklı ancak borca karşılık olabilecek kadar eşya üzerinde hapis hakkına sahip olduğu hususudur. Fazlasını borçluya teslim etmesi gereklidir. Fakat eşya bölünemeyen bir eşya ise alacaklı borç ödenene kadar malı kendi zilyetliğinde tutabilme hakkına sahiptir.
Alacaklının sahip olduğu bir diğer hak ise, hapis edilen eşyayı paraya çevirme hakkıdır. Bu hakkın kullanılabilmesi için borcun yerine getirilmemesi ve yeterli bir güvence gösterilmemesi şartları gerekir. Bu iki şartın karşılanmadığı durumlarda, alacaklı borçluya önceden bildirimde bulunmak koşulu ile paraya çevirme hakkını kullanabilir.
Borçlunun ödemeden acze düştüğü durumlarda ise alacaklı, alacağı muaccel hale gelmeden dahi hapis hakkını kullanma imkanına sahip olur.
2 – Hapis Hakkında Alacaklının Sorumlulukları
Hapis hakkı ile alacaklıya yukarıda belirtilen haklar dışında, bazı sorumluluklar da yüklenir. Bu yükümlülüklerden ilki malın yani eşyanın muhafazası borcudur. Alacağına karşılık olarak hapis ettiği malları alacaklı, muhafaza etme ve değerini kaybetmemesi için koruma yükümlülüğü altındadır. Bu kapsamda alacaklı, hapis ettiği malı kendi kullanma ya da başkasına kullandırma hakkına sahip değildir. Zarar gören, değeri eksilen ya da kaybolan eşyadan, kusursuz olmadıkça hapis hakkını kullanan alacaklı sorumlu olur.
Hapis hakkını kullanan alacaklının bir diğer yükümlülüğü ise eşyayı iade borcudur. Bu anlamda, borç kendisine ödenen ya da borca karşılık yeterli güvence gösterilen durumlarda alacaklı, hapis hakkını kullandığı eşyayı aynen borçluya iade etmek ile yükümlüdür.
Bu açıklamalar ışığında alacaklının hapis hakkı, hukuk sistemimiz içerisinde düzenlenmiş ve alacaklıya, borçluya ait taşınır mal ya da kıymetli evrakı alıkoyabilme ve gerektiğinde paraya çevirme yetkisi sağlayan, kanundan doğan bir ayni haktır. Koşulları bulunduğunda hapis hakkını kullanan alacaklı, söz konusu malı geri vermekten kaçınabilir, borç ödenmez ya da borca karşılık gelen bir güvence gösterilmezse önceden bildirimde bulunmak şartı ile alıkoyduğu malları paraya çevirebilir.